علت و درمان بیماری سالک (Leishmaniasis)

سالک بیماری انگلی است که توسط بیش از 15 گونه مختلف از انگل تک یاخته لیشمانیوز ایجاد می شود. این انگل معمولا در بدن حشره خاکی آلوده زندگی می کند. حشره خاکی عامل انگلی است که معمولا در محیط های گرمسیری و نیمه گرمسیری زندگی می کند. اغلب در مناطق دور افتاده و ناپایدار این بیماری رایج است و این مناطق منابع محدودی برای درمان بیماری دارند. به گفته پزشکان بدون مرز این بیماری یکی از خطرناک ترین بیماری های استوایی نادیده گرفته شده است و بعد از مالاریا دومین بیماری خطرناک در زمینه مرگ و میر انگلی است. سالک باعث ایجاد ضایعات پوستی بدشکل می شود که می تواند زخم های مادام العمر ایجاد کند.

انواع سالک

این بیماری دارای سه شکل متفاوت است. لیشمانیوز پوستی، لیشمانیوز احشایی و لیشمانیوز پوستی مخاطی. تفاوت گونه های انگل لیشمانیوز موجود در بدن منجر به شکل های مختلف این بیماری می شود. کارشناسان معتقدند حدود 20 گونه لیشمانیوز وجود دارد که می تواند این بیماری را به انسان منتقل کند.

لیشمانیوز پوستی (Cutaneous leisgmaniasis)

این شکل از بیماری شایع ترین آن است که باعث ایجاد زخم هایی روی پوست می شود. بسته به فرد درمان همیشه ضروری نیست ولی می تواند بهبود را تسریع کند و از عوارض آن جلوگیری کند.

لیشمانیوز مخاطی (Mucocutaneous leishmaniasis)

فرم نادر این بیماری لیشمانیوز مخاطی پوستی است که توسط شکل پوستی انگل ایجاد می شود و می تواند چندین ماه پس از بهبود زخم های پوستی ایجاد شود. با این نوع از لیشمانیوز انگل ها به بینی، گلو و دهان سرایت می کنند و منجر به تخریب جزئی یا کامل غشاهای مخاطی در آن نواحی می شوند. معمولا این بیماری زیرمجموعه لیشمانیوز پوستی در نظر گرفته می شود اما جدی تر است. این بیماری خود به خود بهبود پیدا نمی کند و همیشه نیاز به درمان دارد.

لیشمانیوز احشایی (Visceral leismaniasis)

گاهی به لیشمانیوز احشایی، لیشمانیوز سیستمیک یا کالا آزار (Kala azar) نیز گفته می شود. معمولا دو تا هشت ماه پس از گزش حشره خاکی رخ می دهد. این بیماری به اندام های داخلی مانند طحال و کبد آسیب می رساند. همچنین از طریق آسیب به این اندام ها روی مغز استخوان و سیستم ایمنی بدن نیز تاثیر می گذارد. این حالت اغلب کشنده است و درمانی ندارد.

علت ابتلا به سالک

سالک به دلیل انتقال انگل های لیشمانیوز در اثر گزش حشره خاکی رخ می دهد. این حشره معمولا در محیط هایی مرطوب در طول ماه های گرم و در شب فعال است. حیوانات اهلی مانند سگ ها می توانند به عنوان مخزنی برای انگل عمل کنند. انگل از پشه به حیوان و سپس به انسان منتقل  می شود. همچنین ممکن است انسان ها نیز انگل را از طریق انتقال خون یا استفاده از سوزن های مشترک به یکدیگر منتقل کنند. در برخی از نقاط جهان انتقال بیماری بین افراد ممکن است با گزش حشره از فرد آلوده و سپس گزش فرد سالم نیز اتفاق بیفتد.

چه کسانی در خطر ابتلا به بیماری سالک هستند؟

از لحاظ جغرافیایی

این بیماری در هر نقطه از جهان به جز قطب ها و استرالیا ممکن است به وجود آید. اگرچه بیش از 95 % از این بیماری در آمریکای شمالی و جنوبی، آسیای مرکزی، خاورمیانه و مدیترانه اتفاق می افتد.

از لحاظ اجتماعی و اقتصادی

به گفته سازمان بهداشت جهانی (WHO) فقر از فاکتورهای مشخص کننده ابتلا به این بیماری است. علاوه بر این، این بیماری اغلب در افرادی با این ویژگی ها رخ می دهد:

• افراد دارای سوء تغذیه
• در زنان
• افراد دارای کمبود منابع مالی
• مهاجرت عظیمی از مردم به دلیل شهرنشینی، موقعیت های اضطراری، جنگ، تغییرات آب و هوایی و تغییرات محیطی

سایر عفونت ها

افرادی که دارای سیستم ایمنی ضعیفی هستند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به بیماری سالک قرار دارند. HIV در انتقال این بیماری موثر است و ریسک ابتلا به لیشمانیوز احشایی را افزایش می دهد. در اتیوپی بیش از 35% از افراد مبتلا به لیشمانیوز احشایی، HIV نیز دارند.

علائم بیماری سالک

افراد ممکن است بدون اینکه مریض باشند بعضی گونه ها از لیشمانیوز را حمل کنند. علائم بیماری بسته به گونه ای از بیماری است که فرد به آن مبتلا شده است.

علائم لیشمانیوز پوستی

مهم ترین علائم آن زخم های پوستی بدون درد است. این زخم ها ممکن است چند هفته بعد از گزش توسط حشره خاکی آلوده ظاهر شوند. اگرچه بعضی علائم آن تا ماه ها و گاهی سال های بعد از گزش ظاهر نمی شوند.

علائم لیشمانیوز پوستی مخاطی

علائم این بیماری در 5 سال بعد از ظهور ضایعات پوستی ایجاد می شود. این علائم در دهان، بینی و لب ها ظاهر می شود. بقیه علائم شامل:

• آبریزش بینی
• خون ریزی بینی
• مشکل در تنفس

علائم لیشمانیوز احشایی

علائم این بیماری تا ماه ها بعد از گزش توسط حشره آلوده ظاهر نمی شوند و در برخی موارد 2 تا 6 ماه بعد ظاهر خواهند شد. علائم رایج آن:

• کاهش وزن
• ضعف
• تبی که هفته ها یا ماه ها طول می کشد
• بزرگ شدن کبد
• بزرگ شدن طحال
• کاهش تولید سلول های خونی
• خون ریزی
• دیگر عفونت ها
• تورم غدد لنفاوی

چگونگی تشخیص

برای تشخیص بیماری مهم است که به پزشک خود بگویید به منطقه مستعد این بیماری سفر یا زندگی کردید. به این طریق پزشک خواهد دانست که وجود این انگل را آزمایش کند. در صورت ابتلا پزشک بررسی خواهد کرد که به کدام گونه آن مبتلا شده اید.

درمان بیماری سالک

داروهای ضدانگلی مانند آمفوتریسین B می تواند این بیماری را درمان کند، پزشک بسته به گونه ای که فرد به آن مبتلا شده است روش درمان را مشخص می کند.

درمان لیشمانیوز پوستی

این بیماری اغلب بدون درمان بهبود پیدا می کند، اما درمان می تواند روند بهبود را تسریع کند، از شدت زخم ها کم کند و خطر گسترش بیماری را کاهش دهد. هر گونه زخم پوستی که منجر به تغییر شکل شود نیاز به جراحی پلاستیک خواهد داشت.

درمان لیشمانیوز مخاطی

این نوع از لیشمانیوز خود به خود درمان نمی شود و نیاز به درمان دارد. آمفوتریسین لیپوزومی B و پارومومایسین می توانند لیشمانیوز مخاطی را درمان کند.

درمان لیشمانیوز احشایی

این نوع از بیماری نیز احتیاج به درمان دارد. برای آن معمولا داروهای استیبوگلوکونات سدیم (پنتوستام)، آمفوتریسینB، پارومومایسین و میلتفوسین (Impavido) وجود دارد.

روش های پیشگیری از بیماری سالک

برای پیشگیری از این بیماری واکسن وجود ندارد. تنها راه، پیشگیری از گزیده شدن توسط حشره خاکی می باشد.

برای جلوگیری از گزیده شدن توسط این حشره می توان از این راهکارها استفاده کرد:

• پوشیدن لباس هایی که تا حد امکان پوست را می پوشاند. شلوارهای بلند، بلوزهای آستین بلند و جوراب های ساق دار مناسب می باشند.
• از پماد های دافع حشرات روی پوست خود در هرجا که بیرون از بلوز و شلوار است استفاده کنید. موثرترین دافع حشرات DEET می باشد.
• اگر در محیط های باز می خوابید از حشره کش استفاده کنید.
• سعی کنید در طبقات بالای ساختمان بخوابید زیرا این حشرات قدرت پرواز کمی دارند.
• بین غروب تا طلوع خورشید از ماندن در فضای باز بپرهیزید. در این بازه زمانی این حشرات بیشترین فعالیت خود را دارند.
• در فضای بسته از تهویه هوا استفاده کنید. روشن بودن پنکه پرواز را برای این حشرات سخت می کند.
• از پشه بند در اطراف تخت خود استفاده کنید. این حشرات از پشه ها کوچک تر هستند پس نیاز به توری های محکم بافته شده است. همچنین بهتر است درون پشه بند نیز از حشره کش ترجیحا پیرتروئید استفاده شود.